Stojąca na majestatycznym Wzgórzu Lecha gnieźnieńska katedra – a właściwie Bazylika Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny – to jeden z symboli tysiąca lat polskiej historii, a także centralny punkt Szlaku Piastowskiego. Najważniejszym zabytkiem są bezcenne Drzwi Gnieźnieńskie, jednak cała katedra to wielki skarbiec sztuki sakralnej oraz miejsce, gdzie dawne dzieje spotyka się na każdym kroku.

Historia

Przypuszcza się, że Wzgórze Lecha było miejscem świętym na długo przed pojawieniem się chrześcijaństwa na tych terenach. Pierwszy kościół powstał pod koniec X wieku, zapewne pod koniec panowania Mieszka I. Jego ranga znacząco wzrosła po złożeniu tutaj szczątków Świętego Wojciecha, do których w roku 1000 pielgrzymował cesarz Otton III. Wówczas też Gniezno stało się siedzibą arcybiskupstwa. W roku koronował się tutaj 1025 Bolesław Chrobry, a katedra w Gnieźnie stała się na trzy stulecia miejscem królewskich koronacji.

W roku 1342 arcybiskup Jarosław Bogoria Skotnicki zainicjował przebudowę starej romańskiej świątyni na styl gotycki. Co ciekawe, praco zorganizowano tak, żeby wierni przez cały czas mogli korzystać z kościoła. Po pożarze w 1613 roku przebudowano wnętrze zgodnie z regułami obowiązującego wówczas stylu barokowego. Z kolei w 1790 budowla otrzymała nowe hełmy wież, a nawa główna i prezbiterium nabrało cech klasycystycznych. Ostatnia wojna spowodowała uszkodzenie katedry, która w trakcie budowy odzyskała charakter gotycki. Zachowano jednak barokowy wystrój kaplic oraz osiemnastowieczne hełmy na wieżach.

Wnętrze

Najważniejszym, a zarazem najbardziej charakterystycznym elementem wystroju wnętrza jest barokowa konfesja Świętego Wojciecha – niezwykle zdobny grobowiec, zawierający szczątki jednego z patronów Polski. Centralnym elementem jest relikwiarz w postaci srebrnej trumienki z rzeźbioną postacią Świętego Wojciecha. Powstała ona w XVII wieku w gdańskim warsztacie Piotra von der Rennena. Dźwigają ją stojące na marmurowym cokole cztery postacie symbolizujące rycerstwo, mieszczan, chłopów i duchowieństwo. Całość otoczona jest przez barokowy baldachim, wsparty na czterech kolumnach. Był on wzorowany na konfesji Świętego Piotra w Rzymie.

Nawę katedry otacza wieniec 14 kaplic, w większości reprezentujących styl barokowy. Wiele z nich pełni również funkcję kaplic grobowych i złożono w nich szczątki gnieźnieńskich arcybiskupów i prymasów Polski. Jednym z nich jest Ignacy Krasicki, znany poeta, prozaik, publicysta i encyklopedysta, przyjaciel króla Stanisława Augusta Poniatowskiego i Fryderyka II, króla Prus.

Z kaplicami sąsiadują dwie kruchty. W kruchcie południowej znajdują się słynne Drzwi Gnieźnieńskie – unikatowy przykład sztuki romańskiej oraz jeden z najcenniejszych polskich zabytków. Wykonano je w XII wieku za panowania Mieszka III Starego. Drzwi Gnieźnieńskie przedstawiają za pomocą obrazów życie Świętego Wojciecha. Dzięki temu opowiedziana historia mogła trafić również do ludzi niepiśmiennych, a tych w okresie powstania była zdecydowana większość. Na 18 scenach można prześledzić życie świętego od narodzin, przez prace jako biskup Pragi, wyprawę do Prusów oraz męczeńską śmierć i sprowadzenie ciała do Gniezna przez Bolesława Chrobrego.

Wieże

Katedra w Gnieźnie kryje liczne tajemnice. Pod wieżą północną znajduje się wejście do podziemi, które można zwiedzać z przewodnikiem. Można tam obejrzeć częściowo zrekonstruowane fragmenty pierwszych świątyń przedromańskich i romańskich oraz kamienne grobowce usytuowane w przeszłości pod posadzką. W krypcie znajduje się też dobrze zachowany mur romański z XI w. i kopia płyty z najstarszą w Polsce inskrypcją z 1006 r.

Wieża południowa pełni z kolei role punktu widokowego. Po pokonaniu krętych schodów można z jej szczytu podziwiać panoramę całego Gniezna oraz okolicy. W pogodny dzień można dostrzec odległe Trzemeszno – kolejny ciekawy punkt na Szlaku Piastowskim.

Pomnik Bolesława Chrobrego

Jednym z najczęściej fotografowanych miejsc wokół katedry jest pomnik Bolesława Chrobrego, stojący na południe od budowli. To rekonstrukcja pierwszego pomnika z 1925 roku, którego autorem był Marcin Rożek – znany wielkopolski artysta. Niestety nie przetrwał on wojny. Obecną postać wykonał Jerzy Sobociński w 1985 r.

W pobliżu znajduje się też oryginalny mural, nawiązujący do Chrztu Polski. Co prawda nie wiadomo gdzie miało miejsce to wydarzenie, ale z pewnością magia Wzgórza Lecha działa na wyobraźnię, przywołując czasy początków chrześcijaństwa w Polsce. Na muralu znajduje się łaciński napis pochodzący z Rocznika Kapituły Krakowskiej „Mesco dux baptizatur” czyli „Książę Mieszko ochrzczony”.

Tekst: Jacek Cieślewicz
Foto: K. Budziński, D. Moebius, J. Cieślewicz, E. Konarzyńska